Δεν ξέρω τι προσδοκίες θα είχε κανείς από την ελληνική Προεδρία στην ΕΕ. Πιστεύω όµως ότι για όσους παρακολουθούν το ζήτηµα των µεταλλαγµένων, ίσως και να µην ήταν έκπληξη το γεγονός ότι ο υπουργός Περιβάλλοντος κ. Μανιάτης πήρε την πρωτοβουλία να ανοίξει το ζήτηµα των Γενετικά Τροποποιηµένων Οργανισµών (ΓΤΟ) και µάλιστα µε δυσµενείς όρους για το περιβάλλον, την υγεία µας και για τη συντριπτική πλειοψηφία των Ελλήνων που έχουν δηλώσει «όχι στα µεταλλαγµένα».
Από το Φεβρουάριο του 2014 που δεν εγκρίθηκε η καλλιέργεια του γενετικά τροποποιηµένου καλαµποκιού 1507, δόθηκε η αφορµή στο ΥΠΕΚΑ να ανοίξει ξανά το θέµα της έγκρισης των ΓΤΟ. Με αυτό ασχολήθηκε το Συµβούλιο των Υπουργών Περιβάλλοντος το Μάρτιο του 2014, όπου δόθηκε στην Ελληνική Προεδρία η εξουσιοδότηση να ξεκινήσει το διάλογο για την τροποποίηση του πλαισίου για τους ΓΤΟ. Στις 28 Μαΐου 2014 η ελληνική πλευρά κατέθεσε, σε συνάντηση των κρατών µελών της ΕΕ, πρόταση για τις εθνικές απαγορεύσεις καλλιέργειας µεταλλαγµένων, η οποία έγινε δεκτή κατά πλειοψηφία. Στις 12 Ιουνίου η πρόταση αυτή ψηφίστηκε από το Συµβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος της ΕΕ και αναµένεται η ψήφισή της και από το Ευρωκοινοβούλιο, για να τεθεί σε ισχύ.
Η βασική κριτική που γίνεται στην πρόταση της ελληνικής Προεδρίας έγκειται στην αναβάθµιση της διαπραγµατευτικής θέσης των πολυεθνικών βιοτεχνολογίας έναντι στα κράτη-µέλη καθώς και στον περιορισµό των επιχειρηµάτων για την αιτιολόγηση της απαγόρευσης. Υπό αυτή την έννοια, ενώ εκ πρώτης φαίνεται να δίνει περισσότερες αρµοδιότητες και νοµικά όπλα σε ένα κράτος-µέλος ώστε να µπορεί να απαγορεύει µονοµερώς την καλλιέργεια ΓΤΟ καταλήγει στο αντίθετο.
Η µέχρι σήµερα κατάσταση
Η έως τα σήµερα διαδικασία της ΕΕ για χορήγηση αδειών ΓΤΟ ήταν ενιαία για όλα τα κράτη-µέλη και καθιστούσε εξαιρετικά δύσκολη την καλλιέργεια µεταλλαγµένων στον ευρωπαϊκό χώρο. Με βάση την ισχύουσα ευρωπαϊκή νοµοθεσία (άρθρο 30 της Οδηγίας 2001/18), οι αποφάσεις έγκρισης της καλλιέργειας των ΓΤΟ λαµβάνονται από Κανονιστική Επιτροπή έπειτα από εισήγηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και κατόπιν γνωµοδότησης της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Ασφάλειας Τροφίµων (EFSA). Προκειµένου η Κανονιστική Επιτροπή να καταλήξει σε απόφαση θα πρέπει να επιτευχθεί ειδική πλειοψηφία, η οποία όµως λόγω αντικρουόµενων θέσεων των κρατών- µελών δεν επιτυγχάνεται. Διαφορετικά το θέµα προωθείται στο Συµβούλιο, το οποίο έχει περιθώριο τριών µηνών να καταλήξει σε απόφαση, πάλι µε ειδική πλειοψηφία. Εάν εντός του τριµήνου το Συµβούλιο καταλήξει ότι αντιτίθεται στην πρόταση, η Επιτροπή οφείλει να την επανεξετάσει, ενώ εάν λήξει η προθεσµία και το Συµβούλιο δεν έχει καταλήξει σε απόφαση, η προτεινόµενη πράξη εφαρµογής εγκρίνεται υποχρεωτικά από την Επιτροπή.
Δεδοµένου, λοιπόν, του συσχετισµού δυνάµεων µεταξύ των χωρών που υποστηρίζουν και αυτών που αντιτίθενται στους ΓΤΟ, πρακτικά έως σήµερα η αδειοδότηση των ΓΤΟ προς καλλιέργεια εξαρτάται αποκλειστικά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τη γνωµοδότηση της EFSA. Σήµερα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη αποφανθεί θετικά για 7 από τις 13 αιτήσεις που έχουν κατατεθεί, ενώ για τις υπόλοιπες συνεχίζεται η αξιολόγηση των µελετών ανάλυσης κινδύνου. Σήµερα καλλιεργείται µόνον ένας ΓΤΟ, ο αραβόσιτος MON810 του αµερικανικού οµίλου Monsanto και καλλιεργείται µόνο στην Ισπανία, ο οποίος ζήτησε ανανέωση της έγκρισης καλλιέργειας. Άλλοι δύο αραβόσιτοι (BT176 και T25) και η πατάτα Amflora, αν και εγκεκριµένοι για καλλιέργεια, έχουν εγκαταλειφθεί. Όµως υπάρχουν και άλλα αιτήµατα καλλιέργειας ΓΤΟ που περιµένουν έγκριση, µεταξύ των οποίων ο αραβόσιτος TC1507 του οµίλου Pioneer (για τον οποίο υπήρξε σχετική συζήτηση τον Φεβρουάριο του 2014).
Ακόµα, το ισχύον νοµικό πλαίσιο δεν παρέχει τη δυνατότητα στα κράτη-µέλη για µονοµερή απαγόρευση, παρόλο που αυτό συµβαίνει στη βάση, όµως, της πολιτικής απόφασης του κράτους-µέλους για αντίθεση στην καλλιέργεια µεταλλαγµένων στην επικράτειά του.
Τον βασικό διαπραγµατευτικό και αποφασιστικό ρόλο έναντι των εταιρειών βιοτεχνολογίας, λοιπόν, κατέχει η ΕΕ συνολικά και όχι η κάθε χώρα ξεχωριστά. Με τον τρόπο αυτό η ευρωπαϊκή αγορά έχει καταφέρει εδώ και δεκαετίες να είναι «εκτός» του παιχνιδιού των µεταλλαγµένων, χάρη στις έντονες αντιδράσεις περιβαλλοντικών και καταναλωτικών οργανώσεών καθώς και αγροτών από όλη την Ευρώπη. Οι πιέσεις όµως, ιδίως από την Αµερική, όπου δραστηριοποιείται έντονα τόσο η βιοµηχανία όσο και το λόµπι των ΓΤΟ είναι διαρκείς και προσπαθούν να αντιστρέψουν αυτή την κατάσταση.
Δεκαετίες προσπαθειών για αλλαγή πλαισίου βρίσκουν διέξοδο…
Η προσπάθεια αλλαγής του πλαισίου της ΕΕ για τα µεταλλαγµένα ξεκινά τουλάχιστον πριν από 14 χρόνια. Πιο πρόσφατα, από το 2010, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή προσπαθεί να τροποποιήσει τη σχετική Οδηγία 2001/18, έτσι ώστε να δίνεται η δυνατότητα στα κράτη-µέλη να απαγορεύουν την καλλιέργεια των ΓΤΟ που έχουν εγκριθεί στο επίπεδο της ΕΕ. Με άλλα λόγια, από το 2010 γίνεται προσπάθεια τροποποίησης του καθεστώτος έγκρισης για την καλλιέργεια των µεταλλαγµένων στην Ευρώπη, µε στόχο να επιτραπεί σε όσες χώρες το επιθυµούν να τα καλλιεργήσουν. Όσες χώρες δεν θέλουν, έχουν τη δυνατότητα να επικαλεσθούν ποικίλους λόγους (δηµοσία υγεία, δηµόσια τάξη, προστασία του περιβάλλοντος, χωροταξία) ώστε να απαγορευτούν οι καλλιέργειες αυτές. Σε αυτό αντιδρούσαν πολλές χώρες και ιδιαίτερα το Ηνωµένο Βασίλειο, η Γαλλία, η Γερµανία, η Σλοβακία, το Βέλγιο, η Κύπρος και η Βουλγαρία, που καταψήφισαν αντίστοιχη πρόταση της Προεδρίας της Δανίας πριν δύο χρόνια.
Φαίνεται λοιπόν ότι η ελληνική πρόταση, εκφράζοντας τις χώρες που επιθυµούν να προχωρήσει η καλλιέργεια µεταλλαγµένων, κατάφερε να «πείσει» κι αυτές που διαφωνούν και φοβούνται ότι θα δοθούν εγκρίσεις για καλλιέργειες, οπότε θέλουν να διατηρήσουν το δικαίωµα να απαγορεύσουν τα µεταλλαγµένα τουλάχιστον στην επικράτειά τους. Η ελληνική προεδρεία ήταν αυτή που πήρε την πολιτική απόφαση να επιτραπεί η καλλιέργεια ΓΤΟ σε όσες κοινοτικές χώρες το επιθυµούν, δίνοντας άλλη τροπή στην εξέλιξη του ζητήµατος πανευρωπαϊκά. Οι µόνες χώρες που αντέδρασαν στην πρωτοβουλία της Ελλάδας ήταν η Γαλλία και το Βέλγιο, ενώ το Λουξεµβούργο εξέφρασε κάποιες επιφυλάξεις ως προς το περιεχόµενο της πρότασης. Η αλλαγή στάσης των Βρετανών και των Γερµανών συνέβαλε στο να ανοίξει η πόρτα για τη χωρίς εµπόδια καλλιέργεια ΓΤΟ.
Τι προβλέπει η τροποποίηση
- Στο κείµενο συµφωνίας συνδέεται η πρώτη φάση της αδειοδότησης, δηλαδή το αίτηµα της εκάστοτε εταιρείας βιοτεχνολογίας σε επίπεδο ΕΕ για να δοθεί εξουσιοδότηση για καλλιέργεια σε ευρωπαϊκό επίπεδο, µε τη δεύτερη φάση, δηλαδή την αίτηση σε κάθε κράτος-µέλος όπου σχεδιάζεται καλλιέργεια ΓΤΟ.
- Για να προχωρήσει ένα κράτος-µέλος σε απαγόρευση καλλιέργειας ΓΤΟ, πρέπει να προσφύγει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και εκείνη θα αναλαµβάνει να ζητά από τις εταιρείες των µεταλλαγµένων να τα αποκλείουν όταν καταθέτουν αιτήµατα για νέες καλλιέργειες. Στην περίπτωση που η εταιρεία δεν συναινέσει, το κράτος- µέλος προχωρά εντός τριών µηνών στην απαγόρευση, χωρίς τη σύµφωνη γνώµη της εταιρείας αλλά και χωρίς τη σύµφωνη γνώµη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Η εταιρεία έχει πολύ στενά χρονικά περιθώρια (30 ηµέρες) για να µην αποδεχτεί την εξαίρεση του κράτους από το γεωγραφικό πεδίο εφαρµογής της αδειοδότησης του ΓΤΟ, ενώ η µη απάντηση της εταιρείας εκλαµβάνεται ως αποδοχή της εξαίρεσης.
- Η αιτιάσεις που θα µπορούν να χρησιµοποιούν τα κράτη-µέλη για να απαγορεύσουν µια καλλιέργεια ΓΤΟ µπορούν να αφορούν περιβαλλοντικούς, κοινωνικο-οικονοµικούς λόγους, χρήσεις γης, χωροταξικό σχεδιασµό, αγροτική πολιτική, θέµατα δηµόσιας πολιτικής.
- Πρέπει να αναφερθεί ακόµα ότι οι χώρες δεν θα έχουν καν το δικαίωµα να απαγορεύσουν τη διέλευση των µεταλλαγµένων οργανισµών από το έδαφός τους. Με τον τρόπο αυτό ανοίγει διάπλατα ο δρόµος της διακίνησης των µεταλλαγµένων και της επέκτασής τους στη διατροφή ζώων και ανθρώπων.
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι εισάγεται στην ευρωπαϊκή διαδικασία έγκρισης ΓΤΟ η διαπραγµάτευση κάθε κράτους- µέλους που επιθυµεί να απαγορεύσει την καλλιέργεια του ΓΤΟ στο σύνολο ή σε µέρος της επικράτειάς του µε την εταιρεία που υπέβαλε αίτηση για την έγκρισή του. Εγείρεται λοιπόν το ερώτηµα, για ποιο λόγο οι εταιρείες βιοτεχνολογίας καθίστανται ισότιµοι συνοµιλητές µε τα κράτη-µέλη. Είναι φανερό ότι η διαπραγµατευτική τους ισχύς αναβαθµίζεται έναντι των κρατών-µελών και αποκτούν καθοριστικό ρόλο στην απόφαση για το πού θα καλλιεργηθούν ΓΤΟ στον ευρωπαϊκό χώρο.
Ακόµα θα πρέπει να συνεκτιµηθεί ότι τα κίνητρα ενός κράτους-µέλους που δικαιολογούν την απαγόρευση καλλιέργειας ΓΤΟ δεν έχουν νοµική ισχύ στις εµπορικές συµφωνίες του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου (ΠΟΕ). Ο ΠΟΕ δέχεται ως έγκυρες µόνο εθνικές αποφάσεις που βασίζονται σε επιστηµονικά επιχειρήµατα που επικαλούνται την υγεία ή τις περιβαλλοντικές ανησυχίες. Κατά συνέπεια, η διαδικασία αυτή θα µπορούσε να προκαλέσει διαφορές που βασίζονται σε µη συµµόρφωση µε τους κανόνες του ΠΟΕ. Η πρόταση που υιοθετήθηκε από το Συµβούλιο των Υπουργών δεν εγγυάται στα κράτη-µέλη ότι οι απαγορεύσεις που θα εγείρουν θα έχουν νοµική βάση και ως εκ τούτου θα είναι αδιαµφισβήτητες σε διεθνή δικαστήρια καθώς και έναντι του ΠΟΕ.
Με την τροποποίηση του πλαισίου οδηγούµαστε σε µια κατάσταση όπου η µια χώρα θα καλλιεργεί µεταλλαγµένα και η γειτονική της όχι. Για την περίπτωση λοιπόν διασυνοριακών επιµολύνσεων δεν γίνεται λόγος. Ούτε ακόµα και για τη διασυνοριακή ευθύνη σε περίπτωση γενετικής ρύπανσης.
Προβληµατισµοί
Έχουµε δει το τελευταίο διάστηµα να γίνονται προσπάθειες αλλαγής του καθεστώτος για το γενετικό υλικό εν γένει. Τον Ιανουάριο του 2014 υπήρξε η πιο πρόσφατη αλλαγή του θεσµικού πλαισίου εµπορίας σπόρων. Η πανευρωπαϊκή κινητοποίηση καταναλωτών, αγροτών, περιβαλλοντικών οργανώσεων και κινηµάτων έβαλε ένα µικρό φρένο στον πλήρη έλεγχο του γενετικού υλικού από τις εταιρείες βιοτεχνολογίας. Η πρόσφατη τροποποίηση της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής, προκάλεσε τη δυσφορία πολλών λόγω του εικονικού «πρασινίσµατός» της. Σήµερα είµαστε αντιµέτωποι µε το ζήτηµα της αδειοδότησης της καλλιέργειας των µεταλλαγµένων στην Ευρώπη.
Το ζήτηµα της διαχείρισης του γενετικού υλικού είναι πρωταρχικής σηµασίας τόσο για τους αγρότες όσα και για τους καταναλωτές. Παρατηρούµε όµως µια δυσανάλογη αντίδραση σχετικά. Αναρωτιέµαι για ποια ζητήµατα τα ελληνικά αγροτικά σωµατεία έχουν κινητοποιηθεί το τελευταίο διάστηµα. Σε κανένα από αυτά δεν βρίσκω το θέµα των σπόρων και των µεταλλαγµένων. Αυτοί που θα κληθούν αύριο να δουλέψουν µε πατενταρισµένους σπόρους και µεταλλαγµένα δεν έχουν ενδοιασµούς για αυτά; Μόνο κάποιες οργανώσεις αγροτών στην Ευρώπη αντιδρούν. Και πάλι όµως το στίγµα που δίνει ο αγροτικός κόσµος µέσω των ευρωπαϊκών θεσµικών του οργάνων COPA- COGECA (Ευρωπαϊκή Συνοµοσπονδία Αγροτικών Φορέων και Ευρωπαϊκή Συνοµοσπονδία Αγροτικών Συνεταιρισµών) είναι της σύµπλευσης µε τις µεγάλες εταιρείες βιοτεχνολογίας – τουλάχιστον στη διαβούλευση για την εµπορία των σπόρων τον Απρίλιο του 2014. Και σε αυτούς τους φορείς συµµετέχουν και οι ελληνικές οργανώσεις των αγροτών και των αγροτικών συνεταιρισµών.
Στα διλλήµατα λοιπόν που θέτει το λόµπυ των εταιριών βιοτεχνολογίας: α) για να τραφεί ο πλανήτης χρειαζόµαστε φθηνή τροφή και αυτή µπορεί να µας τη δώσουν τα µεταλλαγµένα και β) για να υπάρχει πρόσβαση των αγροτών σε ποικιλία φυτικού γενετικού υλικού είναι αναγκαία τα ιδιωτικά δικαιώµατα στους σπόρους και το πατεντάρισµα, οι αγρότες τι έχουν να απαντήσουν; Αν αυτά τα ζητήµατα δεν είναι κορυφαία θέµατα πανελλαδικής και πανευρωπαϊκής αγροτικής διεκδίκησης, τότε ποιος ο κοινωνικός ρόλος των αγροτών; Η καλή και καθαρή τροφή είναι δικαίωµα για όλους και δεν αποτελεί εµπορεύσιµο προϊόν για όποιον την παράγει και τη διακινεί.
Γιατί από την πλευρά των καταναλωτών και των περιβαλλοντικών οργανώσεων και κινηµάτων δεν υφίστανται τέτοια διλλήµατα. Και για να µην αδικώ κανένα, και για µια µικρή µερίδα αγροτών ισχύει το ίδιο.
Είναι λοιπόν ζωτικής σηµασίας η δηµιουργία συνεργειών του αγροτικού κόσµου µε το κίνηµα ενάντια στα µεταλλαγµένα (αλλά όχι µόνο). Θα πρέπει να βρεθεί από κοινού τρόπος προστασίας των εδαφών, της γεωργίας και των κατοίκων του κάθε κράτους-µέλους.
Είναι σίγουρο ότι το ισχύον νοµικό πλαίσιο για τους ΓΤΟ πρέπει να αναθεωρηθεί συνολικά καθώς και ο τρόπος αξιολόγησης των επιπτώσεών τους στην υγεία και το περιβάλλον. Κι αυτά θα έπρεπε να συζητηθούν προτού φτάσουµε στο σηµείο να αποφασίζουµε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες µια χώρα θα απαγορεύει την καλλιέργεια ΓΤΟ. Η όποια αναθεώρηση όµως θα έπρεπε, κατά τη γνώµη µου, να κινείται προς την κατεύθυνση της απαγόρευσης καλλιέργειας των µεταλλαγµένων στην Ευρώπη συνολικά. Να ισχυροποιεί την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αλλά και τα κράτη-µέλη απέναντι στις εταιρείες βιοτεχνολογίας.
Θα περίµενε κανείς από την ελληνική Προεδρία, µε την εµπειρία της κρίσης και των προβληµάτων της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας, µεγαλύτερη αγωνιστικότητα απέναντι σε ζητήµατα όπως αυτό της καλλιέργειας των µεταλλαγµένων και µεγαλύτερη αντίσταση στις πιέσεις του αγροδιατροφικού λόµπυ. Γιατί είναι σαφές ότι η οικονοµική και κοινωνική διέξοδος της χώρας µας αλλά και της Ευρώπης, δεν µπορεί να γίνει µέσα από το δρόµο της «βιώσιµης ενταντικοποίησης» και των γενετικά τροποποιηµένων οργανισµών.
ΙΩΑΝΝΑ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ
Οικοτριβές 