η έννοια του γενικού συµφέροντος στον τοµέα του νερού: από τη θεωρία στην πράξη

«Δηµόσια», «κοινωνικά», «συλλογικά» ή και «κοινά» αγαθά. Τα προσδιοριστικά αυτά απηχούν µια κοινή αντίληψη στη δηµόσια συζήτηση σύµφωνα µε την οποία η διαχείριση ορισµένων αγαθών οφείλει να διέπεται από κανόνες άλλους από αυτούς του ιδιωτικού τοµέα και της αγοράς µε στόχο την εξυπηρέτηση του «δηµοσίου» ή «γενικού συµφέροντος». Στα εν λόγω αγαθά συγκαταλέγονται, µεταξύ άλλων, το νερό, η ενέργεια αλλά και οι αστικές συγκοινωνίες, ο σιδηρόδροµος, οι ταχυδροµικές υπηρεσίες και οι τηλεπικοινωνίες, δηλαδή µια σειρά από δραστηριότητες ευρύτερα γνωστές στην υπόλοιπη Ευρώπη ως «υπηρεσίες κοινής ωφέλειας» ή, πιο συγκεκριµένα, ως «υπηρεσίες γενικού συµφέροντος» µε βάση το ανεπαρκές (πλην όµως υπαρκτό) κοινοτικό θεσµικό πλαίσιο.

Η αναγκαιότητα προάσπισης του κοινωνικού χαρακτήρα αυτών των αγαθών και υπηρεσιών αποκτά τα τελευταία χρόνια ολοένα και περισσότερους υποστηρικτές ανά την Ευρώπη σε κινηµατικό, πολιτικό, συνδικαλιστικό και ερευνητικό επίπεδο. Αν και το κίνηµα ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις φαίνεται να ισχυροποιείται σήµερα στην Ελλάδα, διαπιστώνεται ταυτόχρονα µια αδυναµία διατύπωσης προτάσεων για το πώς µετουσιώνεται η έννοια του κοινωνικού αγαθού σε επίπεδο άσκησης πολιτικής.

Η αδυναµία αυτή διακρίνεται σε τρία επίπεδα και αφορά:
• στα χαρακτηριστικά των εν λόγω αγαθών (π.χ. εξισορρόπηση µεταξύ συλλογικής και ατοµικής χρησιµότητας)
• στους όρους υπό τους οποίους παρέχονται στους πολίτες (τιµές, κοινωνική και χωρική προσβασιµότητα, συµφιλίωση κοινωνικών και περιβαλλοντικών προτεραιοτήτων)
• στις πρακτικές διοίκησης των οργανισµών που παρέχουν τις εν λόγω υπηρεσίες, κυρίως από τη σκοπιά του βαθµού συµµετοχής κοινωνικών φορέων και εργαζοµένων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων.

Αρχές προοδευτικής διοίκησης δηµόσιων οργανισµών

Τα παραδείγµατα καλής πρακτικής από τη διεθνή εµπειρία ευτυχώς δεν λείπουν: µια πρώτη προσπάθεια καταγραφής και σύνθεσης των χαρακτηριστικών δέκα διακεκριµένων -για τις κοινωνικές τους επιδόσεις- δηµοτικών επιχειρήσεων ολοκληρώθηκε µε επιτυχία το 2009 από τους µάχιµους ερευνητές του Transnational Institute (TNI) που επέλεξαν την έκφραση «προοδευτικό δηµόσιο µάνατζµεντ στον τοµέα του νερού» (Progressive Public Water Management) για να περιγράψουν ένα σύνολο αρχών που συµβάλλουν στη βελτίωση των υπηρεσιών ύδρευσης. Συνοπτικά, οι αρχές αυτές είναι α) η ισότητα των πολιτών ως προς την πρόσβαση και τη χρήση των υπηρεσιών, β) η συµµετοχή πολιτών και εργαζοµένων στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, γ) η οικονοµική αποτελεσµατικότητα και βιωσιµότητα των οργανισµών, δ) η συνεχής βελτίωση της ποιότητας των υπηρεσιών, ε) η λογοδοσία ενώπιον του κοινωνικού συνόλου, στ) η διαφάνεια σε όλες τις αποφάσεις και συναλλαγές των οργανισµών, ζ) η βελτίωση των συνθηκών και όρων εργασίας των εργαζοµένων, η) η υπαγωγή όλων των δραστηριοτήτων στις αρχές της βιώσιµης ανάπτυξης, θ) η ανάπτυξη σχέσεων αλληλεγγύης και ι) η ανάδειξη αξιών «δηµόσιας επιχειρηµατικότητας».

Το παράδειγµα της Eau de Paris και οι προεκτάσεις του

Η δηµοτική επιχείρηση ύδρευσης Eau de Paris, που τέθηκε σε λειτουργία το 2010, παρουσιάζει µέχρι σήµερα µια έµπρακτη και αξιοσηµείωτη δέσµευση στις αρχές προοδευτικής διαχείρισης του νερού.

Κύριο χαρακτηριστικό της νέας αυτής επιχείρησης αποτελεί, όπως αναδεικνύεται και στη συνέντευξη της Αν λε Στρατ, η συστηµατική προσπάθεια εµπλουτισµού της έννοιας του δηµοσίου συµφέροντος στο πεδίο του νερού µε νέα στοιχεία και προτεραιότητες κοινωνικο-περιβαλλοντικού και δηµοκρατικού περιεχοµένου. Η επιδίωξη αυτή βρίσκεται στον αντίποδα του µοντέλου της εσωστρεφούς και συγκεντρωτικής δηµόσιας επιχείρησης που κυριάρχησε ιστορικά κατά το δεύτερο µισό του 20ού αιώνα στην Ευρώπη. Το µοντέλο αυτό -παρά τις αδιαµφισβήτητες επιτυχίες του- κατηγορήθηκε συχνά για την απουσία διαβούλευσης των ενδιαφερόµενων µερών, την περιφρόνηση των ποικιλόµορφων και µεταβαλλόµενων προσδοκιών των πολιτών, καθώς και την ανυπαρξία κάθε έννοιας λογοδοσίας ενώπιον του κοινωνικού συνόλου. Η προσπάθεια διαχείρισης του νερού ως «κοινού αγαθού» (bien commun) από την Eau de Paris προσεγγίζει έτσι τις εργασίες διακεκριµένων ερευνητών στο πεδίο της δηµόσιας παρέµβασης αναφορικά µε την εδραίωση διευρυµένων δηµοκρατικών διαδικασιών για τον ορισµό του «γενικού συµφέροντος».

Υπό τη συγκεκριµένη προσέγγιση, η διασφάλιση του γενικού συµφέροντος επιδιώκεται µέσω της πλαισίωσης, της δηµιουργικής αξιοποίησης και εντέλει της σύνθεσης αντιφατικών συµφερόντων που καταγράφονται µεταξύ διαφόρων επιπέδων όπως µεταξύ της ατοµικής και της κοινωνικοποιηµένης διάστασης, του καταναλωτή και του πολίτη, του τοπικού, περιφερειακού, εθνικού και διεθνούς επιπέδου, του βραχυπρόθεσµου, µεσοπρόθεσµου και µακροπρόθεσµου χρονικού ορίζοντα.
Η ανάδειξη των κοινωνικών αγαθών σε προνοµιακό πεδίο ανάπτυξης της ανανεωµένης αυτής αντίληψης, που αρνείται το ρόλο της ελεύθερης αγοράς ή -σε αντιδιαστολή- του συγκεντρωτικού και αδιαφανούς κράτους ως υπέρτατων και αποκλειστικών ρυθµιστών του γενικού συµφέροντος, είναι παρούσα και στο κείµενο του TNI. Όπως σηµειώνουν οι συντάκτες του: «Οι δηµόσιες επιχειρήσεις του νερού πρέπει να αξιολογούνται µε βάση την ικανότητά τους να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των πολιτών και να διασφαλίζουν άλλα στοιχεία δηµοσίου συµφέροντος. Η φύση αυτών των αναγκών και του δηµοσίου συµφέροντος και ο τρόπος ικανοποίησής τους δεν µπορούν να οριστούν µε µια top-down προσέγγιση, αλλά πρέπει να αποτελούν αντικείµενο συζήτησης, να ορίζονται και να αξιολογούνται µε συµµετοχικές δηµοκρατικές διαδικασίες».

Από τη ρητορική αναφορά στην εξειδίκευση των προτάσεων…

Η ίδρυση µιας νέας δηµόσιας επιχείρησης όπως η Eau de Paris µε στόχο την εφαρµογή ενός δηµοκρατικά και συµµετοχικά καθορισµένου πλέγµατος δραστηριοτήτων υψηλής κοινωνικής και περιβαλλοντικής προστιθέµενης αξίας στο πεδίο των κοινωνικών αγαθών συνιστά αδιαµφισβήτητα ένα τολµηρό και πλούσιο σε διδάγµατα εγχείρηµα. Τα κινήµατα, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις, οι οργανισµοί της τοπικής αυτοδιοίκησης και οι πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα που θεωρούν µείζονα αναγκαιότητα την προάσπιση των κοινωνικών αγαθών καλούνται σήµερα να εµβαθύνουν και να εξειδικεύσουν τις προτάσεις τους.

Η προσπάθεια αυτή κρίνεται ιδιαίτερη σηµαντική για την ενίσχυση του κινήµατος ενάντια στις ιδιωτικοποιήσεις, παρέχοντας την προσδοκώµενη από τους πολίτες προοπτική εκσυγχρονισµού των δηµοσίων επιχειρήσεων και οργανισµών. Ο στόχος αυτός µπορεί να υλοποιηθεί σε δύο στάδια: Αρχικά, κρίνεται αναγκαία η διατύπωση προτάσεων για την έννοια του γενικού συµφέροντος σήµερα στον τοµέα του νερού, της ενέργειας και άλλων υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, καθώς και για τις διευρυµένες δηµοκρατικές διαδικασίες που θα επιτρέψουν την υπέρβαση των αντιθέσεων που καταγράφονται στο εν λόγω πεδίο. Σε δεύτερο στάδιο, οι επεξεργασίες αυτές µπορούν να διευκολύνουν τη διαµόρφωση αναλυτικών προτάσεων σε επίπεδο δηµοσίων επιχειρήσεων για την εφαρµογή τους.

Η πρόταση που έχει επεξεργαστεί το 2010 το Δίκτυο Μελετών και Τεκµηρίωσης (www.leftlab.gr) για την ελάχιστη εγγυηµένη πρόσβαση στις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας µπορεί να εκληφθεί ως µια συµβολή σε αυτόν το διάλογο.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΕΥΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ
οικονοµολόγος

• Ερευνες του πανεπιστηµίου Greenwich για την ιδιωτικοποίηση και την αναδιάρθρωση των δηµόσιων υπηρεσιών: http://www.psiru.org
• Οµάδα για τις Δηµόσιες Υπηρεσίες στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: http://services-publics-europe.eu/
• Transnational Institute: Παγκόσµιο δίκτυο κριτικής ανάλυσης για ένα βιώσιµο και δίκαιο κόσµο, http://www.tni.org
• Corporate Europe Observatory: Οµάδα ερευνών και εκστρατειών ενάντια στις επιχειρήσεις και τα λόµπι, http://www.corporateeurope.org